Θεολογικά στοιχεία στις καταβασίες του Πάσχα

ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΗ
του Στυλιανού Γερασίμου, Θεολόγου – Μουσικού

Οι Καταβασίες της Αναστάσεως, που είναι έργο του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, αποτελεί θεολογικό αριστούργημα της ορθοδόξου λατρείας και συνεπαίρνει αυτούς που η ζωή τους διακατέχεται από φιλοκαλικά στοιχεία. Αυτό όμως που ιδιαίτερα συγκλονίζει, είναι ο πανηγυρικός τετράσημος ρυθμός και ο πρώτος ήχος, ο οποίος υποβάλλει στην λειτουργική και λατρευτική ατμόσφαιρα την κατάνυξη και τη χαρά της Αναστάσεως.

Επίσης ο Δαμασκηνός, συνθέτοντας τα τροπάρια των Καταβασιών, ακολουθεί πιστά τον Γραμματικό Θεοδόσιο, κατά τον οποίο τα τροπάρια που θα ακολουθήσουν τους ειρμούς πρέπει να είναι “ισοσυλλαβούντα και ομοτονούντα” προς αυτούς. Δηλαδή βάση είναι πάντοτε ο τόνος και το μέλος. Ο Δαμασκηνός εμπνέεται στις Καταβασίες της Αναστάσεως από τους λόγους του Γρηγορίου Ναζιανζηνού “Εις το Άγιον Πάσχα”.
Οι Καταβασίες του Πάσχα ψάλλονται από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι το Σάββατο της Ε΄ Εβδομάδος, δηλαδή το Σάββατο πριν από την Κυριακή του Τυφλού, οπότε έχουμε την απόδοση της εορτής του Πάσχα. Οι λέξεις “Αναστάσεως ημέρα λαμπρυνθώμεν” με τις οποίες αρχίζει ο υμνωδός, δηλώνουν ότι η ημέρα της Αναστάσεως του Κυρίου είναι η πηγή της χαράς που συνιστά και την κορυφαία εορτή του χριστιανικού Πάσχα, “Πάσχα Κυρίου Πάσχα”.

Οι Χριστιανοί, ο νέος Ισραήλ, πίνουμε πλέον το “καινόν πόμα”, που αναβλύζει από κάποιο σκληρό και άγονο βράχο, αλλά και από τον τάφο του Χριστού, που είναι πηγή αφθαρσίας. Και βέβαια αυτό το “καινόν πόμα” είναι το αίμα του Χριστού. Η παρούσα Καταβασία, που είναι ο ειρμός της γ΄ ωδής τελειώνει με την φράση “εν ω στερεούμεθα”. Ο Χριστός και η Ανάστασή Του αποτελούν το θεμέλιο της χριστιανικής πίστεως.

Στην δ΄ ωδή ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός παίρνει αφορμή από την Προφήτη Αββακούμ. Ακολουθώντας τον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο, εφαρμόζει τα λόγια του Προφήτου στην Ανάσταση του Κυρίου, που είναι γεγονός της θείας Παντοδυναμίας.

Στην ε΄ ωδή ο υμνωδός χρησιμοποιεί το ρήμα ορθρίζω με την έκφραση “Όρθρου βαθέος”, για να τονίση την Ανάσταση, αλλά και την μετάβαση των Μυροφόρων γυναικών στο μνήμα του Κυρίου. Όπως οι Μυροφόρες, έτσι και εμείς εγειρόμαστε κατά την διάρκεια της νύχτας, για να γιορτάσουμε την Ανάσταση του Κυρίου. Αντί για τα μύρα των αφοσιωμένων μαθητριών οι Χριστιανοί προσφέρουμε στον αναστημένο Ιησού τον ύμνο των χειλέων μας. Και “ανατέλλοντας” ο Ιησούς “εκ τάφου”, χαρίζει σε όλους την αιώνια ζωή.

Είναι γνωστή η περιπέτεια του Ιωνά, όπως επίσης και ο ευχαριστήριος ύμνος που “εκ της κοιλίας του κήτους” απηύθυνε στο Θεό, για να σωθή. Αυτή η προσευχή απετέλεσε την στ΄ ωδή της Εκκλησίας.

Όπως ο Ιωνάς, έτσι και ο Χριστός μετά τον σταυρικό Του θάνατο “κατήλθεν εν τοις κατωτάτοις της γής”. Το νεκρό σώμα Του στον τάφο και η αθάνατη ψυχή Του στον Άδη. Με την κάθοδό Του αυτή ο Κύριος νίκησε τον Άδη και άνοιξε τις πύλες του και ελευθέρωσε τους δεσμίους.

Στην ζ΄ ωδή ο Κύριος που διεφύλαξε αβλαβείς τους τρεις Παίδες, αφού ενηνθρώπησε, υφίσταται ως θνητός παθήματα και μάλιστα σταυρικό θάνατο. Δια μέσου των παθημάτων Του, αλλά και της Αναστάσεώς Του που ακολούθησε, ανακαινίζει την φθαρτή ανθρώπινη φύση που προσέλαβε και την ενδύει με την ευπρέπεια της αφθαρσίας.

Επίσης η ημέρα της Αναστάσεως του Κυρίου είναι η “κλητή και αγία ημέρα”. Σύμφωνα με τον άγιο Νικόδημο η Κυριακή του Πάσχα λέγεται έτσι για δυο λόγους: α) γιατί είναι ογδόη και β) γιατί είναι η ημέρα του Πάσχα. Ονομάζεται όμως και “μία των Σαββάτων”, γιατί είναι η πρώτη ημέρα. Τους χαρακτηρισμούς “βασιλίς και κυρία” και “εορτών εορτή και πανήγυρις πανηγύρεων” ο υμνογράφος λαμβάνει από τον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο, για να εκφράση την μοναδικότητα και την υπεροχή της λαμπροφόρου ημέρας του Πάσχα σε σύγκριση με τις άλλες χριστιανικές πανηγύρεις.

Πηγή από την οποία εμπνέεται ο υμνογράφος στην θ΄ ωδή είναι τα όσα λέει ο Ησαΐας για την τελική δόξα της Ιερουσαλήμ: “Φωτίζου, φωτίζου η νέα Ιερουσαλήμ, ήκει γαρ σου το φώς, και η δόξα Κυρίου επί σε ανατέταλκεν”.

Η “νέα Ιερουσαλήμ”, σύμφωνα με τον υμνογράφο, είναι η Εκκλησία του Χριστού. Ο διπλασιασμός του ρήματος “φωτίζου” γίνεται για να διατρανωθή η βεβαιότητα του αναστασίμου γεγονότος. Και φυσικά η δόξα που ανατέλλει στην Εκκλησία είναι ο Ίδιος ο Ιησούς Χριστός. Η ωδή κλείνει με μια προτροπή του μελωδού στην Θεοτόκο, με την οποία την παροτρύνει να χαίρεται και αυτή για την Ανάσταση του Υιού της, γιατί πρώτη Αυτή υπέστη την οδύνη και την θλίψη για τον σταυρικό θάνατό Του.

Πηγή: Εκκλησιαστική Παρέμβαση