Η μορφή και η διδασκαλία του αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου επηρέασε σε μεγάλο βαθμό όλη την ασκητική παράδοση της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Μπορεί κανείς να ισχυρισθή ότι ο άγιος Ιωάννης αφ’ ενός μεν εξέφρασε την παράδοση που βρήκε στην εποχή του και που ο ίδιος έζησε μέσα σε μεγάλη άσκηση, αφ’ ετέρου δε επηρέασε την μεταγενέστερη μοναχική πολιτεία. Αυτό δεν είναι άσχετο από το γεγονός ότι η Εκκλησία καθιέρωσε να εορτάζεται η μνήμη του την Μ. Τεσσαρακοστή, και μάλιστα την Δ’ Κυριακή των Νηστειών, υπογραμμίζοντας ότι αποτελεί πρότυπο κάθε μοναχού, αλλά και κάθε Χριστιανού στην πορεία προς την κατά Χάριν θέωσή του.
Τον βίο του οσίου Ιωάννου συνέγραψε ο μοναχός Δανιήλ, αδελφός της Ιεράς Μονής Ραϊθού, που είναι και σύγχρονος του οσίου Ιωάννου, γι’ αυτό και ο βίος του είναι αυθεντικός. Σ’ αυτόν βλέπουμε και ποιά ήταν η επίδραση της μορφής του στους συνασκητάς του.
Ο άγιος Ιωάννης ο Σιναΐτης έζησε τον ΣΤ’ αιώνα και ασκήτευσε ησυχαστικά στην έρημο του Σινά. Κατ’ αρχάς εκάρη μοναχός στην Ιερά Μονή της Αγίας Αικατερίνης. Μετά όμως την κοίμηση του Γέροντός του συνέχισε την άσκησή του σ’ ένα σπήλαιο πλησίον της Μονής. Σε προχωρημένη ηλικία έγινε Ηγούμενος της Ιεράς Μονής του Θεοβαδίστου όρους Σινά. Οι συναθλητές του τον θαύμαζαν και τον θεωρούσαν "νεοφανή τινα Μωϋσέα", γιατί, όπως ο Μωϋσής ανέβηκε επάνω στο Σινά, εισήλθε μέσα στον γνόφο και παρέλαβε την θεία νομοθεσία, έτσι και ο όσιος Ιωάννης ανέβηκε και αυτός στο Όρος "καί τον άδυτον υπελθών γνόφον, την θεοτύπωτον δέχεται νομοθεσίαν και θεωρίαν βαθμίσι νοεραίς αναβιβαζόμενος". Όπως ο Μωϋσής καθοδήγησε τους Ισραηλίτας, έτσι και ο νέος αυτός Μωϋσής οδηγούσε τους νέους Ισραηλίτας, τους μοναχούς. Υπάρχει όμως ένα σημείο στο οποίο ο όσιος Ιωάννης υπήρξε ανόμοιος με τον Μωϋσή. Ο Μωϋσής δεν μπόρεσε να εισέλθη στην κάτω Ιερουσαλήμ, ενώ ο Ιωάννης εισήλθε στην άνω Ιερουσαλήμ. Διαβεβαιώνεται δε ότι "εσώθησάν τε πολλοί, και εισέτι νυν σώζονται".
Η θεοτύπωτος αυτή νομοθεσία, την οποία δέχθηκε ο όσιος Ιωάννης από τον Θεό και την εξέθεσε στον νέο λαό Του, είναι τα όσα γράφονται στο πνευματικότατο εντρύφημά του που λέγεται Κλίμαξ και αποτελεί την σύνοψη της μοναχικής πολιτείας. Η Κλίμαξ είναι ένα διαμάντι της ασκητικής γραμματείας, ένας πολύτιμος θησαυρός για όλη την Ορθόδοξη Εκκλησία. Με λιτούς λόγους, με συνοπτικές εκφράσεις εκθέτει όλη την πορεία του ανθρώπου προς την θέωση.
Η θεματολογία του βιβλίου αυτού είναι ισορροπημένη και αποδεικνύει τον συγγραφέα του μεγάλο θεολόγο της Εκκλησίας. Αρχίζει από την αποταγή, προχωρεί στην απροσπάθεια, την ξενιτεία, την υπακοή, την μετάνοια, την μνήμη του θανάτου και το χαροποιό πένθος. Στην συνέχεια κάνει βαθειά διείσδυση στον κόσμο των παθών και προχωρεί στην έκθεση των αρετών. Καταπληκτικά είναι τα δύο κεφάλαια στα οποία ομιλεί "περί διακρίσεως, λογισμών, και παθών και αρετών". Προς το τέλος η Κλίμακα παρουσιάζει τις τελειότερες βαθμίδες της πνευματικής ζωής.
Η διάταξη αυτής της θεματολογίας είναι εκφραστική, δείχνει ότι δεν μπορεί κανείς να ομιλή για την πνευματική ζωή αν δεν αρχίση από την αποταγή, την απροσπάθεια και την ξενιτεία με όλο τον δυναμικό της χαρακτήρα και περιεχόμενο. Η υπακοή, ο πολύμορφος αγώνας εναντίον των παθών, η προσευχή και η έλλαμψη, η θεωρία του Θεού και η θεολογία δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν αν δεν προηγηθή αυτή η αποταγή. Μελετώντας κανείς προσεκτικά το βιβλίο του αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου, δεν θα βρη κανένα κενό από όπου μπορεί να εισδύση η κενοδοξία και η υπερηφάνεια. Όλες οι κρυφές πλευρές της πνευματικής ζωής παρουσιάζονται ξεκάθαρα και ολοκληρωμένα. Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος είναι βαθύς ανατόμος της ψυχής του ανθρώπου, αφού γνωρίζει όλες τις βαθύτατες λεπτομέρειες της πνευματικής ζωής. Και γι’ αυτό είναι κρίμα που δεν γνωρίζουμε στο βάθος το βιβλίο αυτό. Αν είχαμε γνώση του, δεν θα χρειαζόμασταν καμμία μέθοδο ψαχαναλύσεως και ψυχοθεραπείας.
Θα ήθελα όμως να περιορίσω τον λόγο στην διδασκαλία του οσίου Ιωάννου του Σιναΐτου περί ησυχίας, προσευχής και ελλάμψεως για να φανή ότι στο όρος Σινά καλλιεργήθηκε από παλαιά η ησυχαστική παράδοση.
Μιλώντας για την ησυχία λέγει ότι ησυχαστής είναι "ο το ασώματον εν σωματικώ οίκω περιορίζειν φιλονεικών". Ησυχία είναι όταν ο νούς επιστρέφη από την διάχυσή του μέσα στην καρδιά, η οποία είναι ο πραγματικός του οίκος. Γι’ αυτόν τον λόγο απαιτείται και ησυχία σώματος και ησυχία ψυχής. Η ησυχία του σώματος είναι η επιστήμη των ηθών και των αισθήσεων, ενώ η ησυχία της ψυχής είναι η επιστήμη των λογισμών. Ο ησυχαστής που εξέρχεται από το κελλί του από ανάγκη, είναι σαν να μην εξέρχεται, γιατί είναι ήπιος, οίκος αγάπης, δυσκίνητος προς τον λόγο και ακίνητος προς τον θυμό. Ησυχαστής είναι εκείνος που συνεχώς βοά: "ετοίμη η καρδία μου ο Θεός", και λέγει: "εγώ καθεύδω και η καρδία μου γρηγορεί".
Μιλώντας για την ησυχία ο άγιος Ιωάννης γνωρίζει και την πλάνη, γι’ αυτό και συχνά κάνει υπέροχες παρατηρήσεις για την διάκριση των ησυχιών. Και εδώ φαίνεται η πνευματική σοφία των αββάδων του Σινά και όλων των οσίων ασκητών, οι οποίοι γνωρίζουν και τις μεθοδείες του διαβόλου και έτσι ξεχωρίζουν την αλήθεια από την πλάνη.
Έχει επικρατήσει η άποψη ότι ησυχασμός είναι η θεολογική εκείνη κίνηση στην οποία γίνεται λόγος για τους ειδικούς τρόπους που χρησιμοποιούνται για την συνέλιξη του νού στην καρδιά. Αυτό δεν είναι εφεύρημα των νεωτέρων πατέρων, αλλά είναι εντεταγμένο οργανικά στην παράδοση της Εκκλησίας.
Κάνοντας λόγο για την νοερά προσευχή ο άγιος Ιωάννης, αναφέρεται στην ευχή του Ιησού και την ένωση της ευχής με την αναπνοή. Αναφερόμενος στο όνομα του Ιησού λέγει: "Ιησού ονόματι μάστιζε πολεμίους, ου γαρ εστιν εν τω ουρανώ και επί της γης ισχυρότερον όπλον". Πάντοτε ο άνθρωπος πρέπει να έχη μνήμη θανάτου και ευχή. "Μνήμη θανάτου συγκοιμηθήτω σοι, και συναναστήτω σοι, και μονολόγιστος Ιησού ευχή, ουδέν γαρ ευρήσεις ως ταύτα βοηθήματα εν τω ύπνω". Δηλαδή, είναι δυνατόν κανείς και κατά την διάρκεια του ύπνου να διακατέχεται από την μνήμη του θανάτου και την μονολόγιστη ευχή. Όμως, εκεί που φαίνεται εκφραστικότερα ότι ο άγιος Ιωάννης ο Σιναΐτης γνώριζε πολύ καλά την ησυχαστική μέθοδο συγκεντρώσεως του νού δια της ευχής, είναι ένα καταπληκτικό χωρίο στο οποίο ο νέος αυτός Μωϋσής συνιστά: "Ιησού μνήμη ενωθήτω τη πνοή σου, και τότε γνώσει ησυχίας ωφέλειαν".
Η εσωτερική αυτή προσευχή δημιουργεί μεγάλη κατάνυξη και από αυτήν προχέονται δάκρυα. Λέγει ότι γνώρισε μερικούς να εξασκούνται στην υπακοή, αλλά συγχρόνως και να μην αμελούν "τής κατά νουν μνήμης Θεού". Και αυτοί όταν στάθηκαν στην προσευχή αμέσως συγκεντρώθηκε ο νούς τους, "κρουνηδόν δάκρυα προχέοντας". Τα δάκρυα είναι ένδειξη ότι ο νούς ενώθηκε με την καρδιά, γι’ αυτό και οι ασκητές δίνουν μεγάλη σημασία σε αυτά. Η προσευχή που γίνεται στην καρδιά είναι πυρ πόθου. Δια του πυρός αυτού αναλαμβάνεται η προσευχή στον ουρανό και τότε γίνεται κατάβαση του άλλου πυρός, δηλαδή του Αγίου Πνεύματος.
Ο άγιος Ιωάννης ο Σιναΐτης εντεταγμένος μέσα στην Ορθόδοξη Παράδοση θεωρεί ότι η πνευματική ζωή δεν είναι μια ξηρά ηθική ζωή, δεν είναι μια εξωτερική τήρηση των εντολών του Θεού, αλλά κατάσταση που εμπνέεται από τον θείο έρωτα. Χρησιμοποιεί δύο εικόνες για να δείξη αυτήν την ζωντανή σχέση μεταξύ του ανθρώπου και του Θεού. Η μία εικόνα είναι του ερωμένου. "Μακάριος, όστις τοιούτον προς Θεόν εκτήσατο πόθον, οίον μανικός εραστής προς την εαυτού ερωμένην κέκτηται". Η δεύτερη εικόνα είναι η μεγάλη αγάπη της μητέρας που θηλάζει το παιδί της. "Ουχ ούτω μήτηρ υπομαζίω παιδί, ως αγάπης υιός τω Κυρίω προσκολλάσθαι πέφυκε πάντοτε". Αναφερόμενος δε στο γνωστό χωρίο του Άσματος Ασμάτων λέγει ότι τέτοιος είναι ο έρωτας του ανθρώπου, που αγαπά τον Θεό και βρίσκεται στην κατάσταση της νοεράς προσευχής, ώστε το σώμα του καθεύδει "διά την χρείαν της φύσεως", ενώ η καρδιά αγρυπνεί "διά το πλήθος του έρωτος". Και με αυτόν τον λόγο ο άγιος Ιωάννης εκφράζει μια παλαιά ησυχαστική παράδοση, κατά την οποία ο νούς του ανθρώπου, που αποδεσμεύεται από την εξάρτηση στις αισθήσεις και ευρίσκεται στην καρδιά, προσεύχεται αδιάλειπτα, έστω κι αν ακόμη ο άνθρωπος κοιμάται. Αυτή, άλλωστε, είναι η φυσική κατάσταση του ανθρώπου και αυτός είναι ο φυσικός άνθρωπος.
Κατά τον άγιο Ιωάννη τον Σιναΐτη, η νοερά καρδιακή προσευχή δεν είναι μια ανθρωπιστική κατάσταση, δεν είναι ενέργεια του ανθρώπου, αλλά ενέργεια της ακτίστου Χάριτος του Θεού. Όταν κάνουμε λόγο για έλλαμψη, δεν εννοούμε την έλλαμψη της λογικής, αλλά την έλλαμψη του νοός, που γίνεται με την ενέργεια της ακτίστου Χάριτος του Θεού. Γράφει κάπου ο άγιος: "Έλλαμψίς εστιν, άρρητος ενέργεια, νοουμένη αγνώστως και ορωμένη αοράτως". Ο άγιος Ιωάννης είναι και δογματικά ακριβολόγος, γιατί εδώ, όπως φαίνεται καθαρά, αναφέρεται στην διάκριση μεταξύ ακτίστου ενεργείας και ακτίστου ουσίας του Θεού. Ο άνθρωπος μετέχει της ακτίστου ενεργείας του Θεού και όχι της ουσίας Του, που παραμένει άγνωστη και αόρατη. Οράται η ενέργεια, όχι όμως και η ουσία του Θεού.
Η θεολογία του αγίου Ιωάννου είναι αυθεντική, γιατί ομιλεί για υψηλές καταστάσεις της πνευματικής ζωής, περί θείου έρωτος και ελλάμψεως, αλλά τις εντάσσει μέσα σε ορθόδοξα παραδοσιακά πλαίσια, που είναι η υπακοή και η μετάνοια, ο αγώνας για την κάθαρση της καρδιάς. Η περιγραφή του τόπου των μετανοούντων που κάνει, που είναι ένα από τα καταπληκτικότερα σημεία της Κλίμακος, δείχνει το υπόβαθρο του θείου έρωτος και της θείας ελλάμψεως. Γνωρίζει καλά την πράξη και την θεωρία και ότι πρέπει οπωσδήποτε της θεωρίας να προηγηθή η πράξη. Η αρχή της Κλίμακος είναι η αποταγή και το τέλος της είναι η αγάπη που έχει διαρκή εξέλιξη και ανάβαση. Είναι χαρακτηριστική η επίτομος προτροπή που κάνει: "Αναβαίνετε, αναβαίνετε, αδελφοί, αναβάσεις προθύμως εν καρδία διατιθέμενοι".
Μέσα στα πλαίσια αυτά βλέπει την ορθόδοξη θεολογία ο άγιος Ιωάννης. Η αρχή της αγάπης είναι η αύξηση του φόβου και το τέλος της αγνείας είναι η υπόθεση της θεολογίας. Εκείνος που ενώνει τελείως τις αισθήσεις με τον Θεό μυσταγωγείται τους λόγους από Αυτόν και γίνεται θεολόγος. Εκείνος που δεν γνωρίζει τον Θεό, δια της προσωπικής εμπειρίας, "στοχαστικώς αποφθέγγεται". Όσοι θέλουν να μάθουν το θέλημα του Κυρίου, "τό εαυτών πρότερον θανατώσαι κεχρεωστήκασι".
Η ουρανοδρόμος Κλίμαξ του αγίου Ιωάννου του Σιναΐτου διδάσκει τον ησυχασμό σε όλες του τις εκφάνσεις και συγχρόνως παρουσιάζει όλα τα μυστικά μονοπάτια, καθώς επίσης και τις πλάνες που τυχόν δημιουργούνται για να παραπλανήσουν τον άνθρωπο στην ιερά αυτή πορεία. Είναι θησαυροφυλάκιο της παραδόσεώς μας, γι’ αυτό και χρεωστούμε μεγάλη ευγνωμοσύνη στο άγιον όρος του Σινά, που εξέθρεψε τέτοιες πατερικές μορφές και αγιάστηκε από αυτές.
Από το βιβλίο "Γέννημα και θρέμμα Ρωμηοί" του Μητροπολίτη Ναυπάκτου και αγίου Βλασίου Ιεροθέου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου